Benim derdim şu: “kamusal seçiş” (ya da daha bilinen adıyla kamusal tercih teorisi) siyaseti romantikleştiren herkesi rahatsız etmeli. Çünkü bu yaklaşım, politikacıları, bürokratları ve seçmenleri birer melek değil, çıkarı olan, bilgiye sınırlı erişen ve teşviklere duyarlı insanlar olarak ele alır. Evet, kulağa soğuk geliyor. Ama soğuk gerçeklik bazen en iyi panzehirdir. Yine de bu gerçeklik, yanlış okunduğunda tehlikeli bir ideolojiye de dönüşebilir: “Devlet zaten hep rant dağıtır, o hâlde küçültelim gitsin.” Hayır—mesele bu kadar basit değil.
Kamusal seçiş nedir?
Kamusal seçiş, ekonominin araçlarıyla siyaseti analiz eden bir yaklaşımın adıdır. Basitçe: piyasadaki aktörlerin nasıl teşviklere tepki verdiğini inceliyorsak, siyaset sahnesindeki aktörler için de aynısını yapalım der. Politikacılar oy, bürokratlar bütçe ve yetki, çıkar grupları rant, seçmenler ise (çoğu zaman) düşük maliyetli tercihlerin peşindedir. Bu çerçeve; “rasyonel cehalet” (seçmenin bilgi toplama maliyetinin yüksek olması), “rant kollama” (özel çıkarların düzenlemeyi kendi lehine bükmesi), “kolektif eylem sorunları” ve “yakalanma” (regulatory capture) gibi kavramlarla işler.
Modelin omurgası: nasıl çalışır?
– Seçmen: Bir oyla büyük değişimi yaratma ihtimali düşükse, kapsamlı bilgi edinmeye yatırım yapmaz. Sonuç: slogan, kimlik ve kısa vadeli vaatler öne çıkar.
– Politikacı: Oy maksimizasyonu için dağınık çoğunluktan küçük vergi toplayıp, örgütlü azınlığa büyük fayda dağıtan politikaları tercih eder.
– Bürokrat: Bütçe büyüklüğü ve alan genişlemesi kariyer getirir; başarısızlıklar bile “daha çok kaynak” gerekçesine dönüşebilir.
– Çıkar grubu: Dar ama yoğunlaşmış fayda için lobi yapar; maliyeti geniş topluma yayar.
Bu mekanizma, niçin verimsiz sübvansiyonlar yaşar, niçin reformlar yarım kalır, niçin “asla bitmeyen geçici düzenlemeler” vardır gibi sorulara ikna edici cevaplar üretir.
Güçlü yanı: romantik devlet masalını bozar
Kamusal seçişin büyük katkısı, “devlet = saf kamu yararı” masalını dağıtmasıdır. Teşvikler yanlışsa, iyi niyet bile kötü sonuçlar doğurur. İhalesi kapalı bir programda suistimal riski yüksektir; bilgi asimetrisi olan yerde düzenleme, regüle edilen sektör tarafından yazılır. Bu teşhis, reform için güçlü bir başlangıçtır.
Zayıf yönleri ve kör noktaları
1) İnsan motivasyonunu indirger
Kamusal seçiş, aktörleri çoğu zaman tek boyutlu çıkar makinesi gibi resmeder. Oysa kamu hizmeti motivasyonu, etik normlar ve kimliksel bağlılıklar gerçek ve güçlüdür. Bunu göz ardı etmek, hem betimleyici hem normatif hatalara yol açar.
2) Ölçülmesi zor, test edilmesi güç
“Rant”ın gerçek boyutunu, seçmenin “rasyonel cehalet” düzeyini ya da bürokratın “bütçe maksimizasyonu”nu nesnel ölçmek zordur. Bu da teoriyi zaman zaman “açıklayıcı herşey—tahmin gücü düşük” bir çerçeveye dönüştürür.
3) İdeolojik silaha dönüşme riski
“Teşvikler bozuk → devlet kötüdür → kes!” zinciri, kurumsal detayları es geçer. Evet, bazı kurumlar rant üretir; ama diğerleri rantı sınırlar. Hedefe yönelik bir “kurumsal cerrahi” yerine topyekûn minimalizm, kamusal malları ve eşitsizliği yönetme kapasitesini çökertir.
4) Kurumsal çeşitliliği hafife alır
Aynı teşvik seti altında farklı kurumlar farklı sonuçlar üretir. Şeffaflık, katılım ve hesap verebilirlik düzenekleri (açık veri, çıkar çatışması beyanı, bağımsız denetim, hakemli bütçe süreçleri) modeli “bozar”. Bu “bozulma” aslında istenen şeydir: kötü teşvikleri kurumsal tasarımla nötralize etmek.
Tartışmalı örnekler: nerede yalın, nerede eksik?
– Tarım sübvansiyonları: Dar bir çıkar grubu için geniş topluma yayılmış maliyet; kamusal seçiş bunu mükemmel açıklar. Ama iklim krizi ve gıda güvenliği gibi kamusal malları denkleme katmazsanız, politika öneriniz sığlaşır.
– İmar ve şehircilik: Yakın çevre örgütlenmesi güçlüdür, yeni konuta direnç büyüktür—rant kollama açıklayıcıdır. Fakat afet riski, kiracı hakları, tarihi doku gibi çok katmanlı kamusal değerleri aynı torbaya atarsanız, çözüm “sadece serbest bırak”a sıkışır.
– Sağlık ihaleleri: Bilgi asimetrisi ve yakalanma riskine dair uyarı yerinde; ama kriz koşullarında hız–hesap verebilirlik takası kurumsal tasarımla yönetilebilir. “Devlet elini çeksin” demek, tek cevap değildir.
Provokatif sorular: tartışmayı açalım
– Gerçekten her oy, maliyeti hesaplayan rasyonel bir tüketici davranışı mıdır, yoksa kimlik ve adalet duygusu daha mı baskındır?
– “Bürokrasi bütçe maksimizasyonu yapar” önermesi, bağımsız denetim ve kamu etiği kurulları güçlü olduğunda hâlâ aynı mı işler?
– Rant kollamayı bitirmenin yolu devleti küçültmek mi, yoksa şeffaflığı ve katılımı radikal şekilde artırmak mı?
– Kamusal seçişin önerdiği “teşvik düzeltme” gündemi, eşitsizlik ve iklim gibi dev ölçekli kamusal sorunlarla baş etmeye yeter mi?
Ne yapmalı? Teşvikleri düzelt, kuralları aç
Kamusal seçişi yok saymak saflık; onu ideolojiye çevirmekse tehlikeli. Yapılması gereken, bu çerçevenin uyarılarını kurumsal tasarıma tercüme etmek:
– Açık ihale ve gerçek zamanlı harcama izleme;
– Çıkar çatışması beyanı ve yaptırımı;
– Katılımcı bütçe, yurttaş meclisleri ve rastgele seçilmiş denetim kurulları;
– Güneş ışığı kuralı: düzenleme metinlerinin taslaktan itibaren kamuya açık ve yorumlanabilir olması;
– Performans hedefleri + dış denetim + “gün batımı” (sunset) maddeleriyle programların otomatik gözden geçirilmesi.
Son söz: Kamusal seçiş, ütopyayı değil, tasarımı zorlar
Kamusal seçiş “çıkar”ı merkeze koyarak bizi sert bir gerçekle yüzleştirir. Bu iyi bir başlangıçtır. Ama orada kalırsak, kamu yararını sadece “yan ürün”e indirgeriz. Gerçek sınav, çıkarların kaçınılmazlığını kabul edip kamu kurumlarını buna göre tasarlamaktır. Tartışmayı buraya taşıyalım: Devleti küçültmek mi, yoksa onu daha akıllı, daha şeffaf ve daha katılımcı hâle getirmek mi? Harekete geçmenin tam zamanı—çünkü teşvikler kendi kendine düzelmez.