Güneş-Dil Teorisi Ne Yaygara? Ekonomik Düşüncenin Gölgesinde Bir Mit
Bir ekonomist olarak bazen tarihin tozlu raflarına gizlenmiş fikirleri, bir piyasa dalgalanmasını inceler gibi okurum. Kaynakların sınırlı olduğu bir dünyada, her fikir de bir tür “yatırım” değil midir?
İnsan toplumu, tıpkı bir piyasa gibi, hangi düşünceye inanç yükleyeceğini seçer. Güneş-Dil Teorisi de böyle bir yatırımın ürünüydü: ekonomik refahın değil ama ideolojik sermayenin parlayan bir yıldızı.
Peki bu “yaygara” neden bu kadar büyüdü? Belki de cevabı arz-talep dengesinde, yani toplumun kimlik arayışına duyduğu psikolojik ihtiyaçta saklıdır.
Bir Fikir Piyasası Olarak Toplum
Ekonomik bakış açısıyla, her fikir bir arz, her inanan da bir talep unsurudur. 1930’ların Türkiye’sinde Güneş-Dil Teorisi yalnızca bir dil teorisi değil, kimlik ekonomisinin parçasıydı.
Cumhuriyet’in erken döneminde, ulusal bütünlüğü sağlamak bir “kamu malı” olarak görülüyordu. Kamu mallarının finansmanı nasıl devlet tarafından sağlanıyorsa, toplumsal kimliğin üretimi de devletin ideolojik sermayesiyle yürütülüyordu.
Dolayısıyla Güneş-Dil Teorisi, sadece bir dil projesi değil, bir “yatırım kararı”ydı. Toplumun geleceğine dair bir algı inşa etme çabası… Ekonomik açıdan baktığımızda, bu teorinin amacı “inanç piyasasında” dışa bağımlılığı azaltmaktı: tıpkı ithal ikamesi politikalarında olduğu gibi, “yerli” bir kimlik üretmek.
Fikirlerin Fiyatı ve Piyasa Doygunluğu
Piyasalarda bir malın fiyatı, arz-talep dengesiyle belirlenir. Aynı mantık fikir piyasasında da geçerlidir.
O dönemde Batı dillerinin, özellikle Fransızca ve Arapçanın kültürel hâkimiyeti “dış ticaret açığına” benzer bir durum yaratmıştı: fikir ithalatı yüksek, üretim düşük.
Güneş-Dil Teorisi bu dengeyi değiştirmeye çalıştı; toplumun “yerli düşünce üretimi” kapasitesini artırmak istiyordu. Ancak arz edilen fikir, gerçek piyasa değerini bulamadı.
Ekonomik bir analojiyle açıklarsak, teori yanlış fiyatlanmış bir varlıktı. Başlangıçta yüksek talep görse de, zamanla bilgi piyasasında sürdürülebilirliğini yitirdi.
Yani, Güneş-Dil Teorisi’nin “balonu” patladı. Bu durum, ekonomi tarihinde yaşanan spekülatif balonlarla benzerlik taşır: değeri arzdan değil, inançtan doğan her şey, sonunda kendi gölgesine düşer.
Rasyonel Tercih mi, Kolektif İllüzyon mu?
Ekonomi, bireylerin sınırlı kaynaklarla rasyonel seçimler yaptığı varsayımına dayanır. Ancak tarih, bazen toplumların rasyonel olmaktan çok duygusal davrandığını gösterir.
Güneş-Dil Teorisi de bu açıdan bir “davranışsal ekonomi vakasıdır.”
Toplum, kimlik eksikliğini gidermek için sembolik bir yatırım yapmış; bilgi piyasasında değil, duygusal piyasada kazanç aramıştır.
Tıpkı kriz dönemlerinde yatırımcıların güvenli liman olarak altına yönelmesi gibi, o dönemin insanı da “kültürel güvenli liman” olarak bu teoriye sığınmıştır.
Ancak ekonomide güven tek başına sürdürülebilirlik getirmez. Üretim, verimlilik ve rekabet olmazsa sistem çöker. Güneş-Dil Teorisi de bilgi üretiminde verimliliği sağlayamadı; sembolik sermayesini hızla tüketti.
Toplumsal Refahın Görünmeyen Eli
Adam Smith’in meşhur “görünmeyen el” metaforu, bireysel çıkarların toplumsal faydaya dönüşebileceğini söyler.
Ancak Güneş-Dil Teorisi’nde “görünmeyen el” değil, “görünür bir müdahale” vardı. Devlet eliyle yaratılan bir piyasa, doğal dengeye ulaşamadı.
Ekonomik anlamda bu, serbest piyasa yerine planlı ideoloji ekonomisi kurmaktı.
Toplumun kültürel sermayesi, serbest rekabet yerine tek bir düşüncenin tekelinde kaldı. Bu durum, yenilikçi fikirlerin maliyetini yükseltti, düşünsel girişimciliği azalttı.
Sonuçta, bilgi ekonomisi durağanlaştı. İnsanlar “neden böyle düşünüyoruz?” diye sormak yerine, “böyle düşünmeliyiz” demeye başladı. Bu da entelektüel piyasanın daralmasına yol açtı — tıpkı devlet tekellerinin özel sektörün dinamizmini bastırdığı dönemlerde olduğu gibi.
Geleceğe Dair Bir Ekonomik Senaryo
Bugün Güneş-Dil Teorisi bir tarihsel anekdot gibi görünse de, ekonomi açısından önemli dersler barındırır.
Piyasalar gibi fikir dünyası da çeşitliliğe, rekabete ve eleştiriye ihtiyaç duyar.
Bir ekonomi, farklı düşünceleri özgürce tartışabildiği oranda yenilik üretir.
Eğer bilgi üretimi tekrar merkezi kontrol altına alınırsa, toplumun “fikri GSYH’si” düşer.
Gelecekteki ekonomik senaryoların sürdürülebilirliği, sadece finansal değil, entelektüel sermayenin serbest dolaşımına bağlıdır.
Sonuç: Fikirlerin Ekonomisi
Güneş-Dil Teorisi ne yaygara? Belki de bir ekonomik zorunluluktu: sınırlı kaynaklarla kimlik üretmeye çalışan bir toplumun ideolojik yatırımı.
Ancak her yatırım gibi bu da risk taşıyordu.
Gerçek ekonomi, yalnızca para ve üretimle değil; bilgi, inanç ve anlamın dolaşımıyla da ilgilidir.
Güneş-Dil Teorisi’nin hatırlattığı şey şudur: bir fikri sonsuza kadar sübvanse edemezsiniz.
Piyasa sonunda gerçeği fiyatlar. Ve o fiyat, kimi zaman tarihin en sessiz ama en adil yargısıdır.